Nobele redenen 

Eerst een disclaimer. Uiteraard wordt door de rijksten ook gegeven om nobele redenen. Maar het is niet aan mij om hier en nu daar uitgebreid over uit te wijden. Dat wordt al meer dan genoeg gedaan door de charitatieve instellingen, de grote gevers zelf en de media. Bovendien geldt voor een column: geen beter vermaak dan leedvermaak. 

Het goede nieuws

Toch wil ik beginnen met het goede nieuws.

Het is niet zo veel en dan zijn we daar meteen van af. De rijken en zeker de superrijken geven in absolute zin steeds meer aan goede doelen, zowel in ons voorland Verenigde Staten als in Nederland zelf. Het ziet er naar uit dat dit verder zal stijgen. Goed nieuws voor de goede doelen dus, ware het niet dat de vermogenden steeds vaker eigen fondsen opzetten en anders wel menen dat ze er meer verstand van hebben en hun giften oormerken. Maar nu laat ik me al verleiden tot het leedvermaak. 

Giften rijksten niet zo filantropisch als het lijkt 

Daarom meteen maar over naar het slechte nieuws: de giften van de rijksten zijn niet zo filantropisch als het lijkt. Alleen al het prestige dat de giften van de vermogenden hen oplevert, is de investering in het goede doel waard.

Een buitenlands voorbeeld uit het verleden. Dat praat gemakkelijker. Ondanks zijn betrokkenheid bij het koloniale schrikbewind van de Belgische koning Leopold II had Eduard Bunge bij zijn dood in 1927 een goede reputatie. Dat had hij te danken aan zijn filantropische activiteiten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij voorzitter geweest van een voedsel comité. Het kwam goed uit dat de familie behoorde tot een van de grootste graanhandelaren in de Verenigde Staten. 

Maar de filantropische kassa rinkelt nog veel vaker voor de rijksten. Om met Rutger Bregman in Davos te spreken: 'Lets talk about taxes.' Je kunt me zwartgallig vinden, maar dan verdedig ik me met de woorden van een topfiscalist: 'Vraag me niet hoe de rijksten de belasting ontwijken, want dat mag ik niet vertellen. Maar vraag me hoe het zou kunnen en ga er dan maar van uit dat het gebeurt.' Overigens is belastingontwijking niet alleen voorbehouden aan de rijksten. Schenkingen van de rijken zijn voor een deel een sigaar uit onze eigen doos, zoals hiervoor op de conferentie al uitgebreid ter sprake is gekomen..  

Eind 2017 werd bekend , dat charitatieve fondsen van zo'n tweehonderdvijftig grote bedrijven en superrijke families – waaronder Brenninkmeijer, Zeeman en Blokker – honderden miljoenen  gaan investeren in projecten voor vluchtelingen om de terugtredende overheid bij te staan. Misschien lief bedoeld, maar al snel rees er kritiek dat als ze gewoon belasting hadden betaald over deze giften, de overheid niet zou hoeven terug te treden. 

Verdienmodel

Maar nog veel interessanter is het voor de rijksten om hun geld weg te zetten in eigen filantropische fondsen, zoals – we houden het maar weer even ver van huis - Bill Gates, Warren Buffett en Mark Zuckerberg. Niet alleen valt dan wat ze daadwerkelijk schenken -veelal hoogstens het financiële rendement- buiten de belastingen, maar ook dat hele vermogen zelf. Per saldo zal de teller dan uitslaan richting geld ontvangen in plaats van geven. Het begint dan meer op een verdienmodel te lijken. Ze komen hier goed mee weg in de lovende Nederlandse media. De meeste van deze vermogensfondsen blijven onder de radar. 

'Schenkingen van de rijken zijn voor een deel een sigaar uit onze eigen doos' 

Overigens hielden de rijkste families in de Middeleeuwen er vergelijkbare methoden op na met het stichten of overnemen van kloosters, die geen belasting hoefden te betalen. De kloosters werden na verloop van tijd vaak schatrijk. Uit de voogden van de Sint-Adelbertabdij in Egmond– de managers die de zaken behartigden – is het schatrijke geslacht Egmont voortgekomen. De abdij werd in 1573 vernield op bevel van de tot het calvinisme bekeerde Willem van Oranje. De opbrengst werd geschonken aan de oprichting van de Universiteit van Leiden. Daar werd tenminste onderzoek gedaan naar oorlogstuig. 

Maar het filantropische mes snijdt aan nog meer kanten. Een filantropisch vermogensfonds is voor een familie een prachtig vehikel om de gehate successierechten te ontwijken. Je geeft je kinderen de relevante bestuurlijke functies en de rest aan dienstbare vertrouwelingen en dit vermogen komt zonder de graaiende vingertjes van de staat in handen van de volgende generatie. 

Dit gaat soms mis. De opa van een vriendje van mij had niet zo veel vertrouwen in zijn kinderen. Zijn notaris, advocaat en accountant gingen er met de erfenis vandoor en leefden nog lang en gelukkig in Monaco. 

Je kunt er met filantropische fondsen ook voor zorgen dat minder geliefde nabestaanden met hun klauwtjes van de erfenis afblijven. Uiteraard krijgen de uitverkoren kinderen een mooie onkostenvergoeding. Het liefst voordat je in de doodskist ligt, zodat je nog van hun dankbaarheid kunt genieten.  

Dit speelde ook bij die kloosters die alleen onder het gezag van het verre Rome vielen, buiten het bereik van concurrerende, vermogende families. En met dank aan het celibaat konden onwelgevallige familieleden geen financiële aanspraken doen gelden. Maar ook hun calvinistische criticasters vielen al snel in hetzelfde rollenspel. Bestuursfuncties in de zorg, zoals armenhuizen, begijnhofjes en gaarkeukens waren in de 17^e en 18^e eeuw veelal goedbetaald. 

Als u dacht dat dit ouwe koek is? 

Volgens De Groene Amsterdammer ging twee derde van de 65 miljoen euro die Joop van den Ende tussen 2009 en 2016 schonk naar bedrijven of instellingen waar zijn zakenpartners of familie bij betrokken waren. Kritiek van de Belastingdienst smoorde hij door te dreigen zijn donaties stop te zetten, aldus dit weekblad. 

Bijna alle vermogende families hebben filantropische fondsen. De belastingdienst heeft overigens het nakijken bij de tienduizenden anbi-stichtingen, want goede controle is onbetaalbaar.  

Slecht voor samenleving

Voor de samenleving is dit uiteraard geen goede zaak. Voornoemde belastingontwijking is financieel van aard. En financieel gezien is de impact van de allerrijksten – zeker wat betreft giften - gering. Die luttele miljarden zijn weliswaar 25% van de financiële bijdragen aan filantropie, maar zijn nog geen kwart procent van het Bruto Binnenlands Product. 

Een groter probleem aan de giften van de rijksten vormt de eenzijdige impact op de filantropie. Anders dan de gemiddelde gever schenken de rijksten aan door hen zelf bepaalde doeleinden en dat zijn duidelijk meer elitaire goede doelen, zoals cultuur, kerk en onderwijs. 

Frits Goldschmeding maakt van zijn grote interesse in economie een groot filantropisch project. 

Eduard Bunge was betrokken geweest bij de oprichting van de Antwerpse Handelsschool, wat bepaald geen minpunt was voor hun handel.  

Een collectie kunst is voor de financiële elite altijd een statussymbool bij uitstek geweest, dat commercieel interessant is en ook goed fiscaal filantropisch geoormerkt kan worden. De meeste hedendaagse miljardairs hebben zo’n verzameling. De nieuwe elite onderscheidt zich daarbij graag met moderne kunst. Zo ook Adriaan van der Hoop, bankier bij Hope & Co in de 19^e eeuw en een van de rijkste en machtigste ondernemers van Nederland. Hij verzamelde voornamelijk zeventiende-eeuwse werken,  Het is tegenwoordig een liefhebberij van de oude elite, maar toen deden nog maar weinig vermogenden dat. Het is vooral aan hem te danken dat de Hollandse Meesters wereldberoemd werden. Na zijn overlijden schonk hij zijn verzameling aan de stad Amsterdam, die de erfbelasting niet kon betalen. Toen dertig jaar later het Rijksmuseum werd opgericht, vormde de verzameling van Van der Hoop de basis voor de collectie. 

Financieel gezien is de impact van de allerrijksten - zeker wat betreft giften - gering.

Naast deze scheve impact van deze elitaire filantropie is vooral de negatieve invloed problematisch. Jan Modaal ziet veel eer naar de grote gevers gaan, terwijl hij het merendeel bekostigt. Daar komt nog bij dat de in verhouding vele malen grotere filantropische inspanningen van de burger –in toenemende mate in natura- in het geheel niet of nauwelijks aftrekbaar zijn en dus veel minder gestimuleerd worden door de overheid. Hiervoor krijgen ze hoogstens bij uitzondering een koninklijke onderscheiding. Geen wonder de burger steeds minder gaat geven. 

Vergeet ook niet dat de giften van de rijksten uitgedrukt in relatie tot hun inkomen en vermogen 8x lager zijn dan die van Jan Mediaan. In het verleden is voor de rooms katholieke, calvinistische, liberale en ‘linkse’ kerk die fondsenwerving uitgelopen op een lucratieve, maar omstreden aflatenhandel. We moeten uitkijken dat de hedendaagse filantropie niet wederom in handen komt van en voor de beter gesitueerden. 

De rijksten mogen blij zijn dat ze de portemonnee mogen trekken 

Het valt op dat veel rijken –door de eeuwen heen aan het einde van hun leven filantropische neigingen krijgen. Echte ondernemers denken met een forse aflaat hun toch licht ongeruste geweten te kunnen sussen. 

Mogelijk werden Bernard van Leer, Alfred Nobel of Andrew Carnegie, de schenker van dit Vredespaleis, hierdoor geïnspireerd. Ze hebben immers goud verdiend aan oorlog. 

Per saldo hoeven die grote gevers dus helemaal niet fiscaal gestimuleerd te worden. Ware filantropie draait nauwelijks om geld. We zien dat dagelijks in de media. Als mensen gedreven zijn, spetteren van inspiratie en overtuigen, verzetten zij bergen. De rijksten mogen blij zijn dat ze de portemonnee mogen trekken.  

Gesproken door Jos van Hezewijk, WRR Conferentie, 21 februari 2019, Den Haag.