Veel Nederlanders doneren grif voor Oekraïne. Vanuit een breedgedragen gevoel van verontwaardiging en medeleven dragen particulieren, bedrijven en overheden hun steentje bij. Ook multimiljardair Elon Musk (ceo van Tesla en SpaceX) leverde een gulle bijdrage, door satellieten te activeren om Oekraine ook in oorlogstijd op het internet aangesloten te houden.
Dit artikel verscheen eerder in Het Financieele Dagblad van 25 maart 2022.
Door: Niels Kattenberg
--
Vorig jaar deed David Beasley, directeur van World Food Program, eveneens een beroep op Musk. Hij tweette dat er door corona $6 mrd dollar nodig is om 42 miljoen mensen te voeden die anders zouden sterven. Musk reageerde en vroeg om een uitgewerkt plan. De afloop is wat onduidelijk: Musk deed eind 2021 een donatie van $5.74mrd (!), maar maakte zijn schenking niet openbaar. Het World Food Program zegt (nog) niets ontvangen te hebben.
Als filantropie-adviseur ontmoet ik dagelijks vermogende particulieren die schenken of nalaten aan goede doelen. Vaak zijn hun keuzes te herleiden naar persoonlijke waarden en levenservaringen. Het geld volgt vaak het hart, niet andersom. Ook Musk zet zijn vermogen in om de wereld mooier te maken. Toch kun je vraagtekens plaatsen bij donaties van deze omvang. Het roept discussies op over het democratische gehalte van filantropie.
Door de wereldwijde opkomst van superrijken als Musk komen megadonaties steeds vaker voor en krijgen specifieke maatschappelijke onderwerpen enorme injecties van geld. Bij het verminderen van honger juichen we dit toe, maar wat als Elon Musk doneert aan een controversieel onderwerp? Zoals aan een politieke partij, een lobbygroep tegen homorechten, of een groep ideologische extremisten?
Hier zit de crux, want het is de schenker zelf die bepaalt waaraan hij doneert. De Duitse filantroop Peter Kramer waarschuwt in dit kader voor ‘een verkeerde transfer van macht’. Niet een democratisch gekozen overheid bepaalt wat goed voor ons is, maar een kleine groep ultrarijken. Vermogenden mogen zelf weten wat zij met hun geld doen, maar bij schenken is enige nuancering op zijn plaats.
Oxford en Cambridge ontvangen miljarden aan donaties, waar vooral rijke kinderen van profiteren
Schenken wordt fiscaal gefaciliteerd, zodat schenkers hun gift deels terugkrijgen. ABC News schat dat ‘de gewone Amerikaan’ door deze teruggave voor 20% tot 30% aan Musks schenking meebetaalt. Circa $1.5 mrd aan belastinggeld wordt zo uitgegeven op basis van Musks individuele keuze, zonder dat hier een democratisch besluit aan ten grondslag ligt.
Die individuele keuzes dienen niet altijd het publieke belang. Zo ging in het Verenigd Koninkrijk tweederde van alle miljoenengiften naar het hoger onderwijs. Tussen 2007 en 2017 was dit in totaal circa €5,75 mrd. De helft van dit enorme bedrag ging naar Oxford en Cambridge, de universiteiten waar deze miljonairs zelf onderwijs volgden en waar donaties met name de toekomstige elite ten goede komen. Filantropie leidt dus niet vanzelf tot herverdeling van geld van de rijken naar de armen. Cynisch gezegd kan filantropie ongelijkheid zelfs in stand houden.
Relativering
Voor Nederland is wat relativering op zijn plaats. Hier zijn het bij uitstek de miljoenen huishoudens die het grootste deel (43%) van het filantropisch geld schenken. Er is in ons land dus breed draagvlak voor de besteding van filantropische giften. Ook de fiscale facilitering is hier beperkt met drempels en plafonds in de aftrek. Toch betalen alle Nederlanders via de giftenaftrek mee aan deze donaties.
En als de samenleving meebetaalt, is het van belang om met die samenleving in verbinding te staan en de maatschappelijke opbrengsten mee te wegen in donatiekeuzes. Sommigen vinden dat dit onvoldoende gebeurt en pleiten voor fiscale maatregelen, zoals het verhogen van vermogensbelasting en (verdere) beperking van de giftenaftrek. Ik roep grote gevers en vermogensfondsen liever op om eens na te denken over het nut van democratischer en inclusiever schenken.
Hoe doe je dat als grote gever? Een voorbeeld is particapatory grantmaking. Hier ligt de beslissingsmacht over donatiekeuzes bij vertegenwoordigers van de doelgroep zelf. Het idee is dat zij de problemen van de doelgroep beter begrijpen en zo betere besluiten nemen. Denk aan een doelstelling als ‘kansengelijkheid in het onderwijs’. Een gift is effectiever als leraren en (oud)leerlingen van scholen in achterstandswijken meebeslissen over de prioriteiten en de besteding.
Geefkringen
Ook autonome giving circles, ofwel geefkringen, zien we steeds meer in Nederland. Hierin bundelen gevers hun donaties voor een bepaald doel dat hen allen aan het hart gaat en onderling verbindt. Die doelen zijn nog breed en abstract, zoals ‘natuurbehoud’ of ‘ouderenzorg’. De geefkring laat actiegroepen en instellingen hun projecten gemotiveerd voordragen. Gezamenlijk besluiten zij dan welke projecten door de geefkring worden ondersteund. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen, jongeren en etnisch-culturele minderheden vaker aan geefkringen deelnemen. Wat hen aanspreekt, is de mogelijkheid om je samen te verdiepen in een specifiek maatschappelijk thema.
Deze eigentijdse manieren van geven maken een schenking democratischer en inclusiever. Zo kan filantropie voor iedereen in de samenleving van betekenis zijn. Juist in tijden van groeiende ongelijkheid is dat van groot belang. Goede redenen voor grote gevers en vermogensfondsen om filantropie op een nieuwe manier te gaan benaderen.
--
Over de auteur
Niels Kattenberg werkt als Charity Manager bij Rabobank Private Banking. Vanuit die rol adviseert hij vermogende klanten over schenken en nalaten aan goede doelen.
